O krytyce literackiej - wstęp do tematu

Pojęcie to nie zostało jednoznacznie zdefiniowanie, bywa różnie określane i precyzowane. Nie miejsce tu jednak na przytaczanie poszczególnych definicji zjawiska, wraz ze zmianą tychże definicji w czasie, zwłaszcza że i tak trzeba by zacząć od klasycznego „już starożytni…” (w tym przypadku najpewniej oznaczałoby to Poetykę Arystotelesa).

Krytyka literacka – najogólniej rzecz ujmując – związana jest z analizą, interpretacją i oceną tak utworów literackich, jak i stylów pisarskich czy umiejętności kompozycyjnych ich autorów.

Skoro mowa o ocenie, może się wydawać, że krytyka literacka jest bardzo podobna lub wręcz tożsama z recenzją literacką. Tak nie jest. Recenzja przyjmuje zwykle krótsze formy (np. artykuł, notka), istotny jest w niej wątek oceny (często dosłownie mierzonej w skali punktów, gwiazdek, łapek w górę itp.), która ma pozycjonować recenzowane dzieło wśród innych. Recenzji zdarza się streszczać oceniane w niej dzieło, podkreślać jego walory kulturalne i artystyczne, by określić estetyczną korzyść, jaką czytelnik odniesie z przeczytania ocenianego utworu. Recenzja często odwołuje się do subiektywnych odczuć i równie często ma takie odczucia wywoływać u tego, kto z tą recenzją się zapozna. Recenzja zwykle powstaje, by pozytywnie lub negatywnie wpłynąć na sukces rynkowy dzieła lub rozpoznawalność medialną jego twórcy. Współcześnie, gdy konsument treści może być także ich wytwórcą, recenzowaniem może parać się praktycznie każdy – np. w internecie: w mediach społecznościowych, na blogach czy w formie vlogów.

Krytyka literacka operuje zwykle dłuższymi formami (esej, książka); ma bardziej teoretyczny i obiektywny charakter. Umieszcza dzieło literackie w szerokim kontekście historycznym, kulturowym, społeczno-politycznym czy filozoficznym; pobudza skojarzenia. Ważna jest w niej przystawalność dzieła (lub jej brak) do np. historii gatunku, jaki prezentuje oceniany utwór, nurtu literackiego, w jakim powstał, metodologii twórczej, jaką stosowali inni pisarze komponujący podobne formalnie utwory. Owszem, także posługuje się wartościowaniem i oceną, ale je argumentuje i uzasadnia, by stały się jak najbardziej obiektywne. Nie stara się jednak swojej oceny na siłę „sprzedać” czytelnikowi. Jest wolna od całego bagażu marketingowego, z którym kojarzą nam się recenzje, gdyż w krytyce literackiej nie jest istotne, czy odbiorca podzieli ocenę krytyka. Ważne jest zbliżenie się do obiektywnej prawdy o dziele, warsztacie jego twórcy i jego procesie twórczym. Krytyka literacka, jeśli ma nią być w rzeczywistości, wymaga więc pewnej wiedzy eksperckiej z zakresu literaturoznawstwa. Krótsze formy (eseje) publikowane są zwykle na łamach specjalistycznej prasy. Istnieje wąska grupa czasopism publikujących teksty krytycznoliterackie, np. „Pamiętnik Literacki”[1], „Teksty Drugie”[2] czy „Nowy Napis. Liryka, epika, dramat”[3]. Niektóre z nich zniknęły już z rynku i dostępne są tylko w wersjach archiwalnych, np. „Zeszyty Literackie”[4] (ukazywały się do 2018 r.) czy „Dekada Literacka” (ukazywała się do 2012 r.).

Dłuższe formy – monograficzne książki – publikowane są przez różne wydawnictwa w Polsce. Wybór publikacji krytycznoliterackich, jakie ukazały się w ciągu ostatnich 3 lat, zamieszczamy obok.

Krytyka literacka może wiązać się z historią literatury i teorią literatury. Krytyk literacki ma bowiem wiedzę o autorach, utworach, epokach literackich, nurtach pisarskich itd. Uzupełnia ją znajomością teorii literatury, która ujmuje twórczość literacką nie tyle od strony chronologicznej, podziału na epoki itd., co od strony filozoficznej, psychologicznej i socjologicznej.

Takie umiejętności formalne krytyka literackiego sprawiają, że oprócz spojrzenia ex post, poprzez porównanie dzieł literackich z tym, co już w przeszłości powstało (wynajdywanie powtórzeń, podobieństw, asocjacji), może on wskazywać, wyodrębniać i nazywać zjawiska literackie dotąd nieznane i niezbadane, a nawet określać i postulować, czym bądź jaka funkcjonalnie literatura powinna być.

[1] https://pamietnik-literacki.pl/

[2] https://tekstydrugie.pl/pl/

[3] https://instytutliteratury.eu/nowy-napis/

[4] https://zeszytyliterackie.pl/w-zeszytach/

Opracował: dr Ireneusz Ptaszek (WBP w Krakowie)